Odpowiedź na powyższe pytanie ma niezwykle doniosłe znaczenie z punktu widzenia pozostałego w spółce wspólnika, spadkobierców zmarłego wspólnika ale również kontrahentów spółki.
Spółka jawna jest to spółka osobowa, w której osoba wspólnika ma szczególnie istotne znaczenie. Z uwagi na to że, śmierć wspólnika jest bardzo ważnym wydarzeniem, generującym realne konsekwencje. W art. 58 § 1 pkt 4 KSH ustawodawca przyjął, że śmierć wspólnika prowadzi do rozwiązania spółki jawnej. Pojęcie śmierci wspólnika należy utożsamiać zarówno ze śmiercią wspólnika będącego osobą fizyczną, jak również co do ustania bytu prawnego jednostki organizacyjnej posiadającej osobowość prawną lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną. Co ważne, identyczne ze śmiercią wspólnika skutki prawne wywiera uznanie zaginionego wspólnika za zmarłego (art.29 i 30 KC).
Powyższe uregulowanie stanowi generalną zasadę określoną w Kodeksie Spółek Handlowych, a co za tym idzie są pewne wyjątki z których można skorzystać. W doktrynie istnieją poważne kontrowersje w zakresie tego, jakie skutki prawne powoduje śmierć wspólnika w dwuosobowej spółce jawnej, składającej się z osób fizycznych. W literaturze prawniczej prezentowane są dwa odmienne poglądy. W myśl pierwszego poglądu, śmierć wspólnika dwuosobowej spółki jawnej zawsze powoduje rozwiązanie spółki z mocy prawa. Argumentem potwierdzającym rzeczoną tezę ma być charakter członkostwa w spółce jawnej, które jako prawo osobiste co do zasady nie podlega dziedziczeniu (tak M.Z. Król, M. Celichowski, Praw; J.J. Zięty, Skutki, s. 40 i n.).
Według drugiego poglądu, w przypadku śmierci wspólnika nie dochodzi do rozwiązania spółki, jeżeli umowa spółki przewiduje, że będzie ona istnieć dalej pomiędzy pozostającym wspólnikiem a spadkobiercą (lub spadkobiercami) wspólnika (J.P. Naworski, Śmierć, s. 55 i n.). Pogląd ten uznać należy za prawidłowy oraz odpowiadający realnym potrzebom zainteresowanych stron. W świetle obowiązujących przepisów prawa, w szczególności art. 60 KSH, nieuzasadnione jest twierdzenie, że spółka nie może istnieć pomiędzy wspólnikiem i spadkobiercami drugiego z nich. Dwuosobowa spółka jawna nie zawsze ulega rozwiązaniu z powodu śmierci wspólnika. Rozwiązaniu spółki zapobiega zamieszczenie w umowie spółki postanowienia o dalszym istnieniu spółki z jego spadkobiercami. „Dwuosobowa spółka jawna nie ulega rozwiązaniu z powodu śmierci wspólnika, jeżeli w umowie spółki została zamieszczona regulacja o dalszym istnieniu spółki ze spadkobiercami zmarłego wspólnika” (wyr. WSA w Poznaniu z 26.10.2007 r., I SA/Po 593/07, Legalis). W treści aktualnego orzecznictwa prezentowany jest pogląd, że śmierć wspólnika powoduje ex lege rozwiązanie spółki jawnej (art. 58 pkt 4 KSH). Jednakże art. 60 KSH zezwala wspólnikom, aby w umowie spółki (lub w dodatkowej później zawartej umowie – art. 23 KSH oraz art. 73 § 1 i art. 77 KC), postanowili, że w razie śmierci wspólnika spółka będzie nadal istnieć, z tym że w miejsce zmarłego wspólnika wstąpią do spółki jego spadkobiercy. W takim przypadku spadkobiercy mogą pozostać w spółce, która trwać będzie nadal. Jeżeli umowa spółki przewidywała, że w razie śmierci wspólnika spółka ma istnieć nadal z jego spadkobiercami, spadkobiercy lub spadkobierca wstępują do spółki z chwilą śmierci wspólnika.
Bardzo istotnym z punktu widzenia praktyki jest fakt, że spadkobierca nie musi składać oświadczenia o przystąpieniu do spółki. Spadkobierca nabywa spadek z mocy samego prawa już z chwilą otwarcia się spadku. Z art. 925 KC wynika, że spadkobierca, który nie uzyskał prawomocnego stwierdzenia swego nabycia praw do spadku, pomimo to nabył spadek. Przepis art. 1027 KC w sposób wyraźny określa charakter stwierdzenia nabycia spadku jako orzeczenia deklaratywnego, mającego znaczenie legitymacyjno-dowodowe, a nie materialnoprawne. Natomiast prawa i obowiązki wspólnika jawnego (np. prawo reprezentowania spółki, prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki, prawo udziału w zysku i obowiązek uczestniczenia w stratach, nabywa każdy spadkobierca wspólnika, który stał się wspólnikiem jawnym nie wskutek dziedziczenia. Podstawą nabycia prawa jest stosunek spółki który zostaje nawiązany przez spadkobiercę poprzez pozostanie w spółce.
Dwuosobowa spółka jawna nie ulega rozwiązaniu z powodu śmierci wspólnika, pod warunkiem, że w umowie spółki została zamieszczona regulacja o dalszym istnieniu spółki ze spadkobiercami zmarłego wspólnika. W powyższej sytuacji liczba wspólników również nie ulega zmianie, gdyż w miejsce zmarłego wspólnika wchodzą jego spadkobiercy. Mając wszystko powyższe na uwadze, stwierdzić należy że orzecznictwo podziela przekonywujące stanowisko prezentowane w nauce i doktrynie prawa przez autorów S.Sołtysińskiego, A.Szajkowskiego, A.Szumańskiego, J.Szwaję (w:) „Kodeks spółek handlowych”, tom I, Warszawa 2001, oraz J.Naworski, (w:) „Śmierć wspólnika dwuosobowej spółki jawnej”, Przegląd Prawa Handlowego, styczeń 2006. Stanowisko powołanych autorów jest spójne, konsekwentne i pozwala między innymi na wyeliminowanie strat ekonomicznych i innych niekorzystnych skutków gospodarczych i społecznych w razie śmierci wspólnika spółki jawnej.
Podsumowując, każdy przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą w formie spółki jawnej ma możliwość w odpowiednim czasie zabezpieczyć interesy swojej firmy, także na wypadek śmierci. Remedium w tym przypadku jest takie skonstruowanie zapisów umownych spółki jawnej, aby przewidywały konsekwencje śmierci wspólnika i ewentualny dalszy byt spółki.
Barbara Wołowska-Dyszy
aplikant radcowski
