W obliczu zmieniającej się sytuacji geopolitycznej, kwestie bezpieczeństwa państwa nabierają szczególnego znaczenia. Prawo nakłada na obywateli RP i między innymi podmioty gospodarcze szereg obowiązków związanych z obronnością, które mogą mieć bezpośredni wpływ także na działalność przedsiębiorców.
Świadczenia osobiste
Po pierwsze, ustawodawca przewiduje możliwość nałożenia świadczeń osobistych, które dotyczą obywateli polskich w wieku 16-60 lat i obejmują przede wszystkim prace doraźne. Jako pracodawca należy wiedzieć w zakresie charakteru i czasu trwania tych świadczeń, że pracownicy mogą zostać wezwani do jednorazowych prac trwających do 12 godzin (przy czym osoby, które wykonują świadczenia osobiste jako kurierzy – do 48 godzin), maksymalnie 3 razy w roku. Co oczywiste, sami przedsiębiorcy, jeśli spełniają wyżej wymienione warunki, mogą zostać zobowiązani do realizacji świadczeń osobistych. Organem decydującym jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta (w zależności od gminy). Wydaje on decyzję o nałożeniu obowiązku, która ma rygor natychmiastowej wykonalności (można się od niej odwołać w ciągu 7 dni) lub decyzję o przeznaczeniu osoby do wykonania świadczeń (odwołanie w ciągu 14 dni). Od samego wezwania do wykonania świadczeń osobistych (czyli już po decyzji o nałożeniu obowiązku/przeznaczeniu) – odwołanie nie przysługuje. Pracodawca ma obowiązek zwolnić pracownika od świadczenia pracy na czas niezbędny do wykonania świadczenia osobistego. Warto zdawać sobie sprawę z kwestii rekompensaty dla pracownika. Za czas wykonania świadczenia przysługuje ryczałt (1/178 minimalnego wynagrodzenia za pracę). Jeśli pracownik wykonuje świadczenie w czasie pracy i nie otrzymuje wynagrodzenia od pracodawcy za ten czas, przysługuje mu należność pieniężna w wysokości utraconego wynagrodzenia. To samo dotyczy wykonywania świadczenia podczas urlopu wypoczynkowego. Co więcej, jeśli świadczenie trwa dłużej niż 8 godzin, pracownikowi przysługuje bezpłatne wyżywienie i pokrycie kosztów przejazdu. Warto instruować pracowników o konieczności składania wniosków o zwrot kosztów (przejazd, użycie własnego transportu – co dotyczy kurierów, oświadczenie o czasie dojazdu/powrotu, zaświadczenie od pracodawcy). Na marginesie wskazuję, że istnieją także wyłączenia z obowiązku świadczeń osobistych (np. dla kobiet w ciąży, posłów, senatorów, sędziów czy prokuratorów).
Świadczenia rzeczowe
Po drugie, ustawodawca przewidział świadczenia rzeczowe. Polegają one na oddaniu do używania posiadanych nieruchomości i ruchomości na cele obrony państwa lub m. in. w związku z klęskami żywiołowymi. Dotyczą one zatem nieruchomości, ale też pojazdów czy choćby maszyn. Jest w tym zakresie ważne wyłączenie: moce produkcyjne, naprawcze lub usługowe przedsiębiorstwa nie mogą być przedmiotem świadczeń rzeczowych. Te podlegają innym regulacjom, a ściślej – chodzi o świadczenia szczególne. W każdym razie, do sprawdzenia gotowości mobilizacyjnej Sił Zbrojnych – świadczenia rzeczowe mogą trwać do 48 godzin, zaś w związku z ćwiczeniami wojskowymi – do 7 dni (przy czym tylko raz w roku, jeśli jest to 7 dni). Co do zasady – obowiązuje limit w tym zakresie do do 3 razy w roku (z wyjątkiem wzmiankowanego wyżej 7-dniowego terminu). Przeznaczenie nieruchomości czy ruchomości odbywa się w drodze decyzji administracyjnej, a odwołanie od niej można złożyć w ciągu 14 dni, licząc oczywiście od dnia doręczenia decyzji. Z kolei co do wezwania do wykonania świadczenia – odwołanie nie przysługuje. Co ważne, w razie rozporządzenia (np. sprzedaży) przedmiotem przeznaczonym do świadczeń rzeczowych, jest 30 dni na poinformowanie o tym wójta/burmistrza/prezydenta miasta. Warto dochować tego obowiązku, bowiem za jego niezrealizowanie ustawodawca przewidział sankcje. Co ważne, za używanie przedmiotu świadczenia przedsiębiorcy przysługuje ryczałt odpowiadający szkodzie poniesionej oraz stawce amortyzacji. Wysokość stawek jest corocznie waloryzowana. Podmiot, który korzysta z mienia, jest odpowiedzialny za szkody wynikłe z niezwrócenia w terminie lub uszkodzenia powstałe podczas używania. Roszczenia przedawniają się po roku od zwrotu przedmiotu. Należy pamiętać, że odszkodowanie przyznawane jest na wniosek posiadacza, złożony w terminie 12 miesięcy od otrzymania poświadczenia/protokołu.
Świadczenia osobiste i rzeczowe w razie ogłoszenia mobilizacji lub wojny
W przypadku ogłoszenia mobilizacji lub wojny, zasady ulegają zaostrzeniu. W zakresie świadczeń osobistych można zostać powołanym do różnego rodzaju prac doraźnych – jednorazowo do 7 dni. Świadczenia rzeczowe obejmują oddanie posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych do używania, z obowiązkiem zwrotu, ale dopiero po ustaniu potrzeby. Świadczenia te nakładane są w drodze decyzji administracyjnych z rygorem natychmiastowej wykonalności, a w szczególnych sytuacjach także obwieszczeniami. Tak jak w czasie pokoju, przysługują rekompensaty, w szczególności ryczałty, a także roszczenia o odszkodowanie.
Świadczenia szczególne i zadania
Kolejnym rodzajem świadczeń są świadczenia szczególne. Jest to specyficzny rodzaj świadczeń, który zobowiązuje przedsiębiorców do bardziej złożonych działań na rzecz obronności, takich jak dostosowanie/przystosowanie nieruchomości, ruchomości, obiektów budowlanych, a nawet produktów; utrzymywanie mocy: produkcyjnych, naprawczych i usługowych; wykonywanie zadań mobilizacyjnych na rzecz Sił Zbrojnych; gromadzenie, przechowywanie i konserwacja przedmiotów; wykonywanie produkcji, napraw lub świadczenie usług na rzecz Sił Zbrojnych w warunkach zagrożenia lub wojny; militaryzacja (uzupełnienie potrzeb kadrowych, sprzętowych, materiałowych); ochrona obiektów ważnych dla bezpieczeństwa. Wykonywanie wielu z tych zadań następuje na podstawie umowy. Jeśli wykonanie decyzji jest niemożliwe, przedsiębiorca ma prawo złożyć wniosek do Ministra Obrony Narodowej o zmianę lub uchylenie decyzji. MON ma 30 dni na ocenę wniosku. Co ważne, zadania te są finansowane z budżetu państwa (poprzez dotacje celowe z budżetu MON). Dotacja pokrywa koszty poniesione, zapłacone, wynikające z odpisów amortyzacyjnych i ujęte w księgach rachunkowych. Jest 14 dni od dnia doręczenia decyzji na złożenie wniosku o sfinansowanie kosztów, przy czym z perspektywy zachowania terminu decyduje data, w której wniosek dotrze do właściwej jednostki. Dotacja jest przyznawana przedsiębiorcy, na którego nałożono zadanie, który złożył wniosek, terminowo złożył sprawozdanie z wykorzystania dotacji i rozliczył ją. Dotacja przekazywana jest po zawarciu umowy z Ministrem Obrony Narodowej.
Sankcje oraz korzyści
Jeśli zaś chodzi o przewidziane przez ustawodawcę sankcje, to warto wskazać, że za uchylanie się od wykonania obowiązku świadczenia osobistego lub rzeczowego, niezawiadamianie właściwego organu o rozporządzeniu nieruchomością lub rzeczą ruchomą przeznaczoną na cele świadczeń rzeczowych, umyślne utrudnianie lub uniemożliwianie wykonanie świadczenia osobistego lub rzeczowego – przewidziano karę aresztu albo grzywnę, przy czym w czasie mobilizacji lub wojny – odpowiedzialność jest zaostrzona i mamy tu do czynienia z zagrożeniem karą pozbawienia wolności, nawet do lat 3. Ma to znaczenie zwłaszcza z perspektywy tego, że pracodawca ma obowiązek zwolnić pracownika od pracy na czas niezbędny do wykonywania świadczenia osobistego. Z kolei za nierealizowanie nałożonego zadania na rzecz Sił Zbrojnych lub służb specjalnych, odmowa poddania się kontroli lub jej utrudnianie – wiąże się z karą pieniężną. Trzeba jednocześnie podkreślić, że to tylko niektóre z sankcji przewidziane przez ustawodawcę, bowiem ich katalog jest szeroki. Natomiast warto mieć na uwadze, że ustawodawca przewiduje także preferencje dla pracodawców. Dotyczy to na przykład pracodawców zatrudniających tzw. żołnierzy wojskowej obrony terytorialnej i żołnierzy aktywnej rezerwy – chodzi o ulgi podatkowe.
Adwokat – Adrian Tujek
NK Legal Partners
