Dopuszczalność stosowania kar umownych na gruncie prawa pracy

DOPUSZCZALNOŚĆ STOSOWANIA KAR UMOWNYCH NA GRUNCIE PRAWA PRACY

Art. 300 Kodeksu Pracy przewiduje możliwość posiłkowania się przepisami Kodeksu Cywilnego w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy. W związku jednak z obowiązkiem ich odpowiedniego stosowania oraz z zakazem przeprowadzania takiej operacji w przypadku, gdyby stało to w sprzeczności z zasadami prawa pracy, istnieje konieczność rozważenia możliwości stosowania przepisów dot. kar umownych w stosunkach pracy.

Zastrzeżenie w umowie kar umownych za spowodowanie określonych uchybień kontraktowych niesie ze sobą istotne korzyści dla uprawnionego z tego tytułu; nie musi on bowiem w takim wypadku w celu żądania zapłaty kar wykazywać ani wysokości poniesionej szkody ani nawet samego faktu jej wystąpienia (patrz: uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 6 listopada 2003 r., sygn. akt III CZP 61/03 – uchwała ma moc zasady prawnej). Mając jednak na uwadze wybitnie gwarancyjny charakter prawa pracy kwestia dopuszczalności zastrzegania w umowach o pracę kar umownych budziła wątpliwości. Art. 300 KP przewiduje, że warunkiem odpowiedniego stosowania do stosunków pracy przepisów Kodeksu Cywilnego jest przede wszystkim nieunormowanie danej materii przepisami prawa pracy. W związku z tym wskazuje się, że przepisy regulujące odpowiedzialność materialną pracownika (dział piąty KP – w szczególności art. 115, 116 oraz 119 KP) mają charakter wyczerpujący (stanowią kompletną, odrębną od KC regulację), a w związku z tym art. 483 i 484 KC w zw. z art. 300 KP nie będą miały zastosowania. Takie stanowisko przyjął Sąd Najwyższy w wyroku dnia 8 stycznia 2008 r. (sygn. akt II PK 120/07, z glosą aprobującą M. Derlacz, J. Wratnego): „Kara umowna (art. 483 § 1 kc) nie może być zastrzeżona na wypadek wyrządzenia pracodawcy przez pracownika szkody wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych (art. 114 i następne kp)”. Wskazuje się również, że zasada ograniczonej odpowiedzialności materialnej pracownika (oraz zasada ryzyka pracodawcy) stanowi specyficzną zasadę prawa pracy, co również stoi w sprzeczności z zakresem zastosowania art. 300 KP. Należy jednak podkreślić, że powyższe ograniczenie ma zastosowanie wyłącznie do sytuacji, gdy z mocy umowy do zapłaty kary umownej jest zobowiązany pracownik, bowiem przepisy Kodeksu Pracy o odpowiedzialności materialnej nie regulują odpowiedzialności pracodawcy za szkodę wyrządzoną pracownikowi a określenie w tym przypadku kary umownej obciążającej pracodawcę (co będzie miało miejsce niezmiernie rzadko, jeśli w ogóle) nie koliduje z zasadami prawa pracy (odpowiada to treści art. 18 KP). Wydaje się również, że – mając na uwadze treść art. 122 KP – możliwe jest ustanowienie w umowie kar za umyślne wyrządzenie szkody. Odmienne stanowisko od wyżej wskazanego prezentuje Radosław T. Skowron w „Kara umowna we współczesnych stosunkach pracy” (Praca i Zabezpieczenie Społeczne 10/2007). Jego zdaniem, biorąc pod uwagę wyłącznie kompensacyjny charakter zmodyfikowanych zasad odpowiedzialności materialnej pracownika, podkreślana aktualnie przede wszystkim stymulacyjno-zabezpieczającą funkcja kary umownej (wynikającą z faktu jej oderwania od szkody) uzasadnia dopuszczalność jej stosowania, ponieważ kara umowna nie służy w istocie naprawieniu szkody, lecz zmobilizowaniu dłużnika do należytego wykonania swojego zobowiązania. Odpowiednią gwarancję ochrony pracownika zapewnia już natomiast możliwość miarkowania kary umownej w razie jej rażącego wygórowania (art. 484 § 2 in fine). Drugą kwestią pojawiającą się najczęściej przy omawianiu przedmiotowego zagadnienia jest dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej w umowie o zakazie konkurencji. W tym wypadku przyjmuje się powszechnie, że o ile nie jest dopuszczalne zastrzeżenie takiej kary za naruszenie zakazu w czasie trwania stosunku pracy to nie ma żadnych przeszkód, żeby wprowadzić taką możliwość w stosunku do zakazu konkurencji obowiązującego po jego ustaniu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2005 r., sygn. akt I PK 196/04). Wskazuje na to przede wszystkim językowe brzmienie art. 101 z indeksem 2 § 1 KP, który a contrario nie przewiduje obowiązku odpowiedniego stosowania przepisów dot. odpowiedzialności materialnej w przypadku zakazu konkurencji istniejącego po ustaniu zatrudnienia. Co więcej mimo, że zakaz ten został ustanowiony w czasie istnienia stosunku pracy to obowiązuje on dopiero od momentu, w którym stosunek ten już nie istnieje, przez co zdaje się tracić częściowo swój pracowniczy charakter (co bardziej skłania do przyjęcia możliwości stosowania przepisów Kodeksu Cywilnego). Po trzecie, najbardziej liberalne zasady dopuszczalności stosowania kar umownych odnoszą się do przypadków ich  zastrzegania w wypadku niezawarcia umowy o pracę jako umowy przyrzeczonej. Należy zatem uznać że nie ma żadnych przeszkód, aby strony przedwstępnej umowy o pracę przewidziały, że zarówno pracodawca, jak i pracownik będzie zobowiązany do zapłaty kary umownej w razie uchylania się przez drugą stronę od jej zawarcia. Stanowisko to wzmacnia fakt, że umowa przedwstępna ma najbardziej cywilnoprawny charakter ze wszystkich opisanych w niniejszym artykule, bowiem jest zawierana przed nawiązaniem stosunku pracy i jest z nim związana tylko funkcjonalnie. Należy jednak podkreślić, że nie będzie miał w tym przypadku zastosowania, tzw. silniejszy skutek zawarcia tej umowy, tzn. pracodawca nie będzie mógł dochodzić od pracownika zawarcia umowy przyrzeczonej – jest to bowiem niezgodne z zasadą wolności pracy (art 65 Konstytucji i art 10 KP).

Z poważaniem, Dariusz Barwaśny Prawnik

——————————————————————————————— KOKSZTYS ]]>