Wraca służba w wojsku – co na to prawo?

Po 7 latach Ministerstwo Obrony Narodowej znów upomniało się o rezerwistów. Na pierwszy ogień poszło pół tysiąca mężczyzn, którzy muszą stawiać się do jednostki w Tarnowskich Górach. Czy jednak rzeczywiście muszą? Co się stanie gdy powołany nie stawi się w jednostce? No i przede wszystkim – jak „pójście w kamasze” potraktuje pracodawca? Czy powołani mogą obawiać się zwolnień z pracy? Czy mogą występować o rekompensatę lub odszkodowanie? O prawnych aspektach ogłoszonej kilka dni temu mobilizacji pisze Romuald Kędzierski, prawnik z kancelarii NK Legal.   W ostatnich dniach duże zainteresowanie i zamieszanie wywołała w mediach informacja, iż Ministerstwo Obrony Narodowej (dalej: MON) wznawia tzw. pobór do wojska. Powyższe wynika z rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 lutego 2015 r. w sprawie wprowadzenia obowiązkowych ćwiczeń wojskowych, ogłoszonego w dniu 9 marca 2015 r. – rozporządzenie weszło w życie wczoraj, tj, w dniu 24 marca 2015 r. W rozporządzeniu czytamy: „Na podstawie art. 101 ust. 10 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r. poz. 144) zarządza się, co następuje: § 1. Wprowadza się obowiązkowe ćwiczenia wojskowe dla żołnierzy rezerwy i osób przeniesionych do rezerwy niebędących żołnierzami rezerwy w związku z wystąpieniem potrzeb Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie przeszkolenia żołnierzy rezerwy posiadających nadane przydziały mobilizacyjne oraz dla żołnierzy rezerwy i osób przeniesionych do rezerwy niebędących żołnierzami rezerwy, którym planuje się nadać takie przydziały. § 2. Rozporządzenie wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.” Na podstawie art. 58 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (zwanej dalej: Ustawą), obowiązkowi służby wojskowej, podlegają obywatele polscy począwszy od dnia, w którym kończą osiemnaście lat życia, do końca roku kalendarzowego, w którym kończą pięćdziesiąt lat życia, a posiadający stopień podoficerski lub oficerski – sześćdziesiąt lat życia, jednakże nieuznani ze względu na stan zdrowia za trwale niezdolnych do tej służby (czyli podlegają temu obowiązkowi osoby, które otrzymały na kwalifikacji wojskowej kategorię A). Do tej pory, na mocy wcześniej obowiązujących uregulowań prawnych, na ćwiczenia wojskowe powoływano wyłącznie żołnierzy rezerwy, a więc obywateli, którzy w przeszłości pełnili czynną służbę wojskową, tzn. byli w wojsku, złożyli przysięgę wojskową i zostali przeniesieni do rezerwy po zwolnieniu z czynnej służby wojskowej. Nie powoływano natomiast osób przeniesionych do rezerwy a niebędących żołnierzami rezerwy, czyli osób podlegających obowiązkowi odbycia zasadniczej służby wojskowej, niepowołanych do jej odbycia i przeniesionych do rezerwy. Jeszcze w sierpniu 2014 r. dodano do art. 100 Ustawy, punkt 1a: „Obowiązek służby wojskowej w czasie pokoju osób przeniesionych do rezerwy niebędących żołnierzami rezerwy polega na odbywaniu ćwiczeń wojskowych”. Od dnia wczorajszego, tj. od 24 marca 2015 r. do wojska w trybie natychmiastowym wezwano kilkuset rezerwistów, którzy dotychczas nie odbywali służby wojskowej.   Obowiązek stawiennictwa Zgodnie z Ustawą, osoba przeniesiona do rezerwy powołana do odbycia ćwiczeń wojskowych w trybie natychmiastowego stawiennictwa udaje się do wskazanego miejsca w ciągu 4 godzin od chwili doręczenia karty powołania, jeżeli w tej karcie termin stawiennictwa został określony jako „natychmiast”, natomiast w pozostałych przypadkach – w terminie określonym w karcie powołania. Mobilizacja ma charakter regionalny, co oznacza, że jednostką, do której trafią powołani, będzie najczęściej jednostka, znajdująca się najbliżej miejsca zamieszkania powołanego. Natomiast art. 61 pkt 2 Ustawy informuje o tym, co stanie się w razie niestawienia się powołanego do wojska w wyznaczonym terminie. W razie niestawienia się powołanego do czynnej służby wojskowej bez uzasadnionej przyczyny, z wyjątkiem ćwiczeń wojskowych rotacyjnych, starosta (prezydent miasta na prawach powiatu) właściwy ze względu na miejsce pobytu stałego lub pobytu czasowego trwającego ponad trzy miesiące, na wniosek wojskowego komendanta uzupełnień, zarządza przymusowe doprowadzenie powołanego przez Policję do wskazanej jednostki wojskowej, w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. W przypadku gdy żołnierz rezerwy lub osoba przeniesiona do rezerwy niebędąca żołnierzem rezerwy, której doręczono kartę powołania, nie mogą stawić się do odbycia ćwiczeń wojskowych w terminie określonym w tej karcie z powodu obłożnej choroby albo z innych przyczyn, powinni oni niezwłocznie zawiadomić o tym fakcie wojskowego komendanta uzupełnień osobiście lub przez inne osoby. Po ustaniu przyczyny niestawienia się powstaje – o czym należy pamiętać – konieczność zgłoszenia się niezwłocznie do wojskowego komendanta uzupełnień oraz przedstawienia w sprawie stosownych dokumentów potwierdzających niemożność stawienia się do odbycia ćwiczeń wojskowych. Art. 101 Ustawy precyzuje z kolei długość trwania ćwiczeń wojskowych – ćwiczenia wojskowe mogą być odbywane jako: 1) jednodniowe; 2) krótkotrwałe – trwające nieprzerwanie do trzydziestu dni; 3) długotrwałe – trwające nieprzerwanie do dziewięćdziesięciu dni; 4) rotacyjne – trwające łącznie do trzydziestu dni i odbywane z przerwami w określonych dniach w ciągu danego roku kalendarzowego. Mając na uwadze ostatnie doniesienia z MON, ćwiczenia, które przejdą przeniesieni do rezerwy niebędący żołnierzami rezerwy, będą trwały – przynajmniej w najbliższym czasie – od jednego do kilkunastu dni. Szkoleni zostaną umundurowani i wyposażeni zgodnie z należnościami określonymi normami dla danych rodzajów sił zbrojnych. Ponadto przysługiwać im będzie również bezpłatne wyżywienie przez cały okres trwania ćwiczeń, a także żołd. Dzienna stawka uposażenia zasadniczego, czyli żołdu, przysługująca żołnierzowi rezerwy, a także osobie przeniesionej do rezerwy niebędącej żołnierzem rezerwy z tytułu odbywania ćwiczeń wojskowych wynosi co najmniej 70 zł, co wynika z załącznika do Rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 06.02.2013 r. w sprawie stawek uposażenia zasadniczego żołnierzy niezawodowych. (Dz. U. z 2013, poz. 214).   Szczególna ochrona pracowników powołanych do służby wojskowej Niezwykle istotne informacje dla osób pracujących wynikają z art. 118 Ustawy – jest to szczególna ochrona stosunku pracy. W okresie między dniem doręczenia pracownikowi karty powołania do czynnej służby wojskowej a jej odbyciem stosunek pracy nie może być przez pracodawcę wypowiedziany ani rozwiązany, z wyjątkiem rozwiązania umowy z winy pracownika (tzw. zwolnienie dyscyplinarne) oraz w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji zakładu pracy. Jeżeli natomiast okres dokonanego przez pracodawcę lub przez pracownika wypowiedzenia stosunku pracy upływa po dniu doręczenia pracownikowi karty powołania do czynnej służby wojskowej, wypowiedzenie staje się bezskuteczne. W tym przypadku rozwiązanie stosunku pracy może nastąpić tylko na żądanie pracownika. Powyższe reguły stosujemy także do pracowników zatrudnionych na podstawie umów o pracę zawartych na okres próbny. Nie dotyczą one jednak pracowników powołanych do czynnej służby wojskowej, która ma być odbywana w formie jednodniowych ćwiczeń. Należy jednak pamiętać o tym, że umowa o pracę zawarta na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy ulega rozwiązaniu z upływem terminu określonego w umowie. Ponadto pracownik zatrudniony na podstawie umowę o pracę, a powołany do odbycia ćwiczeń wojskowych zachowuje większość praw wynikających ze stosunku pracy, tzn. nie ulega zmniejszeniu wymiar urlopu, natomiast okres ćwiczeń wlicza się do stażu pracy. Jednakże w okresie pełnienia czynnej służby wojskowej, powołany nie zachowuje prawa do wynagrodzenia, tzn. pracodawca nie jest zobowiązany do jego zapłaty, a pracownik przebywa na szczególnie uregulowanym (nie w Kodeksie pracy) urlopie bezpłatnym. Powołany otrzymuje jednak żołd, o którym wzmiankowałem wyżej. Pracownik (uczestniczący w ćwiczeniach trwających powyżej dwudziestu czterech godzin nieodbywających się w czasie lub dniu wolnym od pracy), na podstawie art. 119a Ustawy, może jednak złożyć wniosek do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta (według swojego miejsca zamieszkania) o rekompensatę utraconego wynagrodzenia (jeżeli wcześniej osiągał dochody wyższe niż wysokość żołdu otrzymanego za okres odbywania ćwiczeń wojskowych) najpóźniej do 3 miesięcy od zakończenia ćwiczeń. Oczywiście konieczne jest przedstawienie odpowiedniej dokumentacji wskazującej na rzeczywiście osiągane zarobki. Prawo domagania się rekompensaty przysługuje nie tylko pracownikom zatrudnionym na umowie o pracę oraz na podstawie powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę, ale także – co istotne i warte zauważenia – osobom prowadzącym działalność gospodarczą lub rolniczą. Kwota dziennego świadczenia pieniężnego (rekompensaty) nie może być wyższa jednak od 1/21 dwuipółkrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw obowiązującego w okresie poprzedzającym termin powołania do odbycia ćwiczeń wojskowych, którego wysokość ogłasza Prezes Głównego Urzędu Statystycznego (obecnie średnie wynagrodzenie – dane za luty 2015r.: 3.981,75 zł brutto), czyli wyniesie maksymalnie 474,02 zł brutto. Wydatki z tytułu wypłaty świadczeń pieniężnych (rekompensat) pokrywane są z budżetu MON. W Ustawie brak informacji, co stanie się z osobami zatrudnionymi na podstawie umów cywilnoprawnych (umów o dzieło, umów zlecenia). Wobec powyższego, uprawniony jest wniosek, iż takim osobom nie zostanie zapewniona szczególna ochrona ich zatrudnienia, którą opisałem w jednym z akapitów powyżej. Od dobrej woli danego pracodawcy-zleceniodawcy zatrudniającego na podstawie umów cywilnoprawnych, będzie zależało, czy zechce czekać na powrót podwładnego zleceniobiorcy lub wykonawcy (w przypadku umów o dzieło). W efekcie może się okazać, że osoba zatrudniona na podstawie umowy cywilnoprawnej zostanie bez pracy. Wydaje się, że brak stosownego uregulowania w tym zakresie powinien zostać poprawiony przez ustawodawcę, gdyż powoduje on nieporównanie trudniejszą sytuację osób zatrudnionych na umowach cywilnoprawnych w przypadku powołania do wojska.   Przepisy karne O konsekwencjach prawnych wynikających z niespełnienia obowiązku stawienia się na do czynnej służby wojskowej, wspomina art. 144 § 1 Kodeksu karnego (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z późn. zm.): Art. 144. § 1. Kto, będąc powołanym do pełnienia czynnej służby wojskowej, nie zgłasza się do odbywania tej służby w określonym terminie i miejscu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 3. Kto nie zgłasza się do odbywania służby zastępującej służbę wojskową w warunkach określonych w § 1, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. Podobne konsekwencje w szeregu innych przewinień przewiduje art. 224 Ustawy, który także przytaczam: Art. 224. Kto wbrew obowiązkom wynikającym z ustawy lub przepisów wydanych na jej podstawie: 1) nie stawia się do kwalifikacji wojskowej przed wójtem lub burmistrzem (prezydentem miasta), przed właściwą komisją lekarską lub przed wojskowym komendantem uzupełnień w określonym terminie i miejscu, nie stawia się do wojskowej pracowni psychologicznej albo nie przedstawia dokumentów, których przedstawienie zostało nakazane, 2) nie zgłasza się w celu uregulowania stosunku do powszechnego obowiązku obrony, 3) nie zgłasza się w określonym terminie i miejscu na wezwanie właściwych organów w sprawach dotyczących powszechnego obowiązku obrony oraz odmawia poddania się badaniom lekarskim, 3a) nie zawiadamia wojskowego komendanta uzupełnień właściwego ze względu na miejsce pobytu stałego (zamieszkania) lub pobytu czasowego trwającego ponad trzy miesiące pracownika o jego zatrudnieniu i zwolnieniu oraz o kwalifikacjach i zajmowanym stanowisku, 3b) nie zawiadamia wojskowego komendanta uzupełnień właściwego ze względu na miejsce pobytu stałego (zamieszkania) lub pobytu czasowego trwającego ponad trzy miesiące studenta (ucznia) o przyjęciu go do szkoły, skreśleniu z listy studentów (uczniów), wydaleniu, udzieleniu mu urlopu w nauce oraz o ukończeniu przez niego studiów (nauki), 4) nie dopełnia obowiązku zgłoszenia zmian, o którym mowa w art. 53 ust. 1, 5) zmienia miejsce pobytu bez uzyskania zezwolenia dowódcy jednostki wojskowej, 6) opuszcza terytorium Państwa lub przebywa za granicą bez zezwolenia organów wojskowych, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.   Podsumowanie Wraz z wejściem w życie Rozporządzenia, o którym mowa w pierwszych akapitach opinii prawnej, wrócono częściowo do rozwiązania obowiązującego przed 2009 r., czyli przed zniesieniem obowiązkowego poboru do wojska. Obecnie w ćwiczeniach wojskowych będą brali udział nie tylko żołnierze rezerwy, ale także osoby, które nigdy jeszcze nie odbywały w wojsku służby. Powyższe implikuje szereg istotnych konsekwencji prawnych, w zakresie prawa administracyjnego, prawa pracy oraz w niektórych przypadkach w zakresie prawa karnego. Starałem się je opisać pokrótce w niniejszej opinii.   Romuald Kędzierski, prawnik Kancelaria NK Legal]]>