Epidemia COVID 19, wojna w Ukrainie i inne nadzwyczajne zdarzenia losowe.
Specyficzny dla gospodarki czas, jakim okazał się okres pandemii COVID 19, spowodował wiele negatywnych skutków zarówno dla nowych, jak i już działających na rynku przedsiębiorców z wielu branż. Celem kontroli sytuacji epidemicznej wprowadzono szereg obostrzeń oraz ograniczeń, które wywołały diametralny wzrost cen surowców i towarów oraz wzrost kosztów siły roboczej. Znacząco utrudniło to lub też uniemożliwiło prowadzenie działalności gospodarczej i obniżyło rentowność przedsięwzięć gospodarczych. Sytuację wielu przedsiębiorców pogorszył dodatkowo wybuch wojny w Ukrainie. Dochody wielu z nich uległy istotnemu obniżeniu, co wpłynęło na trudności w prawidłowym i terminowym wykonaniu umów i kontraktów. Skutki te niektórzy z przedsiębiorców odczuwają do dziś, borykając się z realizacją swoich zobowiązań wobec kontrahentów.
Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków czyli klauzula rebus sic stantibus
Z pomocą w takiej sytuacji przychodzi instytucja prawna zawarta w powołanym niżej art. 357 prim Kodeksu cywilnego, zwana klauzulą rebus sic stantibus, a oznaczająca nadzwyczajną zmianę stosunków, w tym stosunków gospodarczych lub prawnych, powstałą właśnie wskutek takich czynników i zdarzeń jak epidemia, wojna i wywołane nimi nagłe, drastyczne zmiany w obrocie gospodarczym. Jej nadrzędnym celem jest ochrona interesów gospodarczych i prawnych stron umowy przed takimi zdarzeniami, pozwalająca na ingerencję sądu w niekorzystne dla stron postanowienia umowy.
Art. 3571 Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
Aby zatem możliwe było powołanie się przez strony na klauzulę rebus sic stantibus, muszą zostać spełnione następujące przesłanki:
- źródłem zobowiązania musi być umowa stron,
- zmiana stosunków musi mieć charakter nadzwyczajny; niemożliwy do przewidzenia przez strony na etapie zawierania umowy,
- nadzwyczajna zmiana stosunków musi powodować nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub groźbę rażącej straty dla jednej ze stron;
- między nadzwyczajną zmianą stosunków a nadmierną trudnością w spełnieniu świadczenia musi zachodzić związek przyczynowy,
Nadzwyczajna zmiana stosunków dotyczyć musi stosunków gospodarczych o powszechnym charakterze i być niezależna od stron oraz niemożliwa do przewidzenia w dacie powstania zobowiązania.
W wyniku skutecznego powołania się przez jedną ze stron na klauzulę rebus sic stantibus zgodnie treścią art. 357 prim sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego:
- oznaczyć sposób wykonania zobowiązania
- oznaczyć wysokość świadczenia
- orzec o rozwiązaniu umowy, przy czym w tym przypadku w miarę potrzeby, sąd również powinien orzec o rozliczeniu o rozliczeniach stron, przy czym również powinien brać pod uwagę interesy stron oraz zasady współżycia społecznego,
Powyższe w praktyce oznacza, że sąd ma uprawnienia do modyfikacji postanowień umownych zgodnie z interesem stron, a w szczególnych wypadkach -nawet do rozwiązania umowy.
Co w przypadku, gdy klauzula rebus sic stantibus nie znajdzie zastosowania ?
W takiej sytuacji przedsiębiorca także nie pozostaje bez szans, może bowiem próbować posłużyć się instytucją następczej niemożności świadczenia, uregulowanej w art. 475 Kodeksu cywilnego. Najistotniejszą przesłanką jest tu konieczność udowodnienia, że brak możliwości wykonania zobowiązania ma charakter wtórny, więc że wystąpił on już po jego powstaniu. Niemożność realizacji zobowiązania musi ponadto mieć charakter trwały i zupełny.
Zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus w praktyce
Wymienione wyżej zdarzenia, wywierające istotny wpływ na stosunki zobowiązaniowe, śmiało zakwalifikować można jako niemożliwą do przewidzenia okoliczność, prowadzącą do nadzwyczajnej zmiany stosunków. Skutkują one trudnościami w realizacji zobowiązania albo rażącą stratą dla jednej ze stron, dalece wykraczającą poza ramy zwykłego ryzyka kontraktowego.
Coraz więcej przedsiębiorców, zmagających się z problemami finansowymi w wyniku wprowadzonych w trakcie epidemii ograniczeń.
Bierze pod uwagę możliwość powołania się na klauzulę rebus sic stantibus w stosunkach z kontrahentami, skutkującą renegocjacją kontraktu lub też sądową jego modyfikacją.
Analizując dotychczasową linię orzeczniczą sądów – bowiem pierwsze orzeczenia oparte na klauzuli rebus sic stantibus zapadały jeszcze na długo przed nastaniem epidemii.
Widzimy, że klauzula rebus sic stantibus może służyć przedsiębiorcom zmagającym się z problemami finansowymi na skutek epidemii i wojny jako skuteczne narzędzie istotnie polepszające ich sytuację gospodarczą.
Julia Pajkert
Radca prawny | NK Legal Partners
