W czasach powszechnego obrotu gospodarczego, przedsiębiorcy, ale i nie tylko, bo także osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej zawierają szereg różnego rodzaju umów – np. umowy sprzedaży, o dzieło, o roboty budowlane, najmu, zlecenia czy pożyczki. Wskazane jedynie przykładowo umowy są tzw. umowami wzajemnymi, czyli takimi, gdzie – zgodnie z art. 487 § 2 k.c. (Kodeksu cywilnego z dnia 23 kwietnia 1964 r., Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.) – obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej. Oznacza to, że każda ze stron jest jednocześnie wierzycielem, jak i dłużnikiem względem drugiej.
Wydawać by się mogło, że w sytuacji związania obu stron umową, trudne będzie jednostronne zerwanie takiej umowy. Nie jest to jednak do końca prawda, bowiem wszystko zależy od postanowień umownych, a także sposobu wykonywania umowy przez każdą ze stron.
1) Odstąpienie w przypadku niewłaściwego realizowania postanowień umowy
Na porządku dziennym zdarzają się bowiem przypadki, kiedy jedna ze stron umowy jej nie wykonuje albo wykonuje umowę w sposób niewłaściwy. Przykładowo zamówiliśmy u kontrahenta towar, który z przyczyn leżących po stronie kontrahenta nie został nam dostarczony w terminie, mimo wcześniejszej zapłaty z góry. W takiej sytuacji, możemy skorzystać z możliwości, którą daje nam art. 491 k.c.:
Art. 491. [Skutki zwłoki]
§ 1. Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
§ 2. Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
A co w sytuacji, gdy otrzymaliśmy towar od sprzedawcy, który następnie okazał się wadliwy? Pomocą może być dla nas w takiej sytuacji art. 560 k.c., dający możliwość odstąpienia od zawartej umowy w przypadku skorzystania przez nas z uprawnień przysługujących z tytułu tzw. rękojmi za wady.
Art. 560. [Uprawnienia kupującego]
§ 1. Jeżeli rzecz sprzedana ma wadę, kupujący może złożyć oświadczenie o obniżeniu ceny albo odstąpieniu od umowy, chyba że sprzedawca niezwłocznie i bez nadmiernych niedogodności dla kupującego wymieni rzecz wadliwą na wolną od wad albo wadę usunie. Ograniczenie to nie ma zastosowania, jeżeli rzecz była już wymieniona lub naprawiana przez sprzedawcę albo sprzedawca nie uczynił zadość obowiązkowi wymiany rzeczy na wolną od wad lub usunięcia wady.
§ 4. Kupujący nie może odstąpić od umowy, jeżeli wada jest nieistotna.
Uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługuje nam także, gdy zleciliśmy jakiemuś wykonawcy wykonanie dzieła, natomiast wykonawca opóźnia się z jego wykonaniem albo dzieło, które zostało nam przedstawione do odbioru, ma wady – wtedy stosujemy przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Wskazane przeze mnie uprawnienia wynikają z art. 635 i 638 k.c.
Art. 635. [Opóźnienie wykonawcy] Jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła.
Art. 638. [Rękojmia za wady dzieła]
§ 1. Do odpowiedzialności za wady dzieła stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Odpowiedzialność przyjmującego zamówienie jest wyłączona, jeżeli wada dzieła powstała z przyczyny tkwiącej w materiale dostarczonym przez zamawiającego.
§ 2. Jeżeli zamawiającemu udzielono gwarancji na wykonane dzieło, przepisy o gwarancji przy sprzedaży stosuje się odpowiednio.
2)Odstąpienie w przypadku niemożliwości świadczenia
Uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługuje nam także w przypadku gdy jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek takich okoliczności, za które druga strona ponosi odpowiedzialność – mogą to być względy natury obiektywnej, wynikające z samej natury świadczenia, a także względy natury subiektywnej, kiedy niemożność świadczenia wynika z osobistych właściwości strony. O powyższym stanowi art. 493 k.c.:
Art. 493. [Niemożliwość świadczenia, za którą odpowiada zobowiązany]
§ 1. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić.
§ 2. W razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.
3)Prawo do odstąpienia zawarte w umowie
Już często w samej umowie, któreś ze stron albo obu z nich, zagwarantowane zostanie prawo odstąpienia – takie prawo przyznaje przykładowo Klientom Umowa „Pakiet prawno-finansowy 99”, którą nasza firma zawiera z Państwem, czyli przedsiębiorcami pragnącymi korzystać z naszego pakietu usług i z zasobu wiedzy naszych doświadczonych prawników. § 1 pkt 1 tej Umowy stanowi bowiem: „Klient ma prawo do odstąpienia od umowy w terminie 30 dni od dnia jej zawarcia”. Powyższe jest bowiem zastosowaniem art. 395 k.c. w praktyce:
Art. 395. [Prawo odstąpienia]
§ 1. Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
§ 2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
Istotny jest także § 2 przytoczonego artykułu Kodeksu cywilnego, wskazujący, jakie są skutki złożenia oświadczenia odstąpieniu od umowy:
§ 2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
Podobnie ujęte są skutki odstąpienia, gdy wynika ono z niewłaściwego wykonywania umowy przez jedną ze stron (przypadki wskazanych w punktach 2 i 3). Obok bowiem zwrotu świadczeń przez obie strony nawzajem, stronie, która odstąpiła od umowy z przyczyn leżących po stronie kontrahenta, przysługuje także prawo dochodzenia odszkodowania.
Art. 494. [Skutki odstąpienia]
§ 1. Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, a druga strona obowiązana jest to przyjąć. Strona, która odstępuje od umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
§ 2. Zwrot świadczenia na rzecz konsumenta powinien nastąpić niezwłocznie.
4) Podsumowanie
Niezależnie od tego, czy takie prawo gwarantuje nam umowa, którą zawarliśmy z kontrahentem, możliwe jest odstąpienie od niej także na bazie przepisów ustawowych, zwłaszcza Kodeksu cywilnego, co zostało wykazane ponad wszelką wątpliwość w tym krótkim artykule.
Skądinąd możliwość odstąpienia od umowy, którą prawo gwarantuje obu jej stronom, powinna mobilizować nas do właściwego wykonywania zobowiązań wynikających z umów wzajemnych, tak by nie dawać naszemu kontrahentowi pretekstu właśnie do odstąpienia od umowy.
